W albumie „Widoki miasta Białegostoku”, ofiarowanym carowi Mikołajowi II w czasie jego wizyty w mieście latem 1897 r. i zawierającym zdjęcia wykonane przez Józefa Sołowiejczyka, nie mogło zabraknąć fotografii przedstawiającej dawny pałac Branickich. Oczywiście nie chodziło o uwiecznienie pałacu jako pamiątki po barokowej świetności Białegostoku i splendorze dworu Jana Klemensa Branickiego.
Tym razem autor fotografii zdecydował się skierować swój obiektyw na gmach pałacu z powodu funkcjonowania w nim państwowej placówki edukacyjnej dla dziewcząt pochodzących ze szlacheckich i zamożnych rodzin.
W tym czasie – chociaż wkrótce miało się to zmienić – była to jedyna w Białymstoku i okolicy szkoła kształcąca dziewczęta na poziomie szkoły średniej.
Pałac i otaczające go założenie parkowo-ogrodowe, jako część dóbr białostockich, został sprzedany w 1802 r. przez spadkobierców Jana Klemensa Branickiego najpierw królowi pruskiemu, a w 1809 r. – już po śmierci Izabeli Branickiej – carowi Aleksandrowi I, jako nowemu rządcy Białostocczyzny na mocy postanowień traktatu pokojowego w Tylży. Zdecydowano wówczas, że pałac będzie miał charakter rezydencji przeznaczonej na czasowe pobyty cara w czasie jego podróży po kraju, chociaż przez większość czasu korzystali z niego wyżsi rangą urzędnicy i wojskowi.
Pałac powierzono opiece specjalnej komisji, a od 1820 r. komisji powołanej przez księcia Konstantego, która przeprowadziła szereg remontów wewnątrz pałacu, w tym urządziła kaplicę pw. św. Aleksandra Newskiego, planowała też pewne przebudowy i przekształcenia elewacji. W każdym razie na początku XIX w. pałac Branickich znacznie zu
bożał, a wiele elementów jego wyposażenia usunięto lub wywieziono.
Istotna zmiana w statusie pałacu nastąpiła w 1837 r., gdy car Mikołaj I przekazał zarząd nad rezydencją generał-gubernatorowi wileńskiemu, polecając mu organizację w niej Instytutu Żeńskiego (Panien Dobrze Urodzonych), jako jednej z placówek powołanych w guberniach Białoruskiego Okręgu Szkolnego. Tego też roku opracowano regulamin placówki oraz ustalono podstawy materialne jej funkcjonowania (w 1839 r. oddano części założenia pałacowo-ogrodowego na rzecz miasta Białystok).
Głównym działaniem zmierzającym do uruchomienia Instytutu były prace budowlane, które przeprowadzono wewnątrz pałacu według projektu S. Smolikowskiego. Adaptacja rezydencji na Instytut trwała do 1841 r. i tego roku, 1 listopada, nastąpiło jego oficjalne uruchomienie.
Początkowo zarząd placówki spoczywał w rękach rady, na czele której stał generał-gubernator, ale po likwidacji obwodu białostockiego w 1843 r. oraz z powodu trudności w pracach rady, w 1855 r. dokonano jej usamodzielnienia się, dzięki czemu rada miała pełnię władzy nad instytutem (na jej czele stanęła przełożona oraz powiatowy marszałek szlachty, a w skład wchodzili dyrektorzy do spraw nauczania i do spraw gospodarczych). W szkole przewidziano miejsce
dla 100 uczennic, z których 30 miało być kształconych na koszt państwa.
Kandydatki korzystające z bezpłatnej nauki musiały być w wieku 10,5 roku lub 12,5 lat, natomiast dziewczęta kształcące się za pieniądze rodziców musiały być o rok starsze. W Instytucie zaplanowano podział na trzy klasy z dwuletnim kursem nauczania (religia, język rosyjski, francuski, niemiecki i polski, historia, geografia, matematyka, przyroda, rysunek i kaligrafia, taniec, śpiew oraz roboty ręczne).
Instytut był placówką rosyjską, a początkowo obecne w niej akcenty polskie (nauka języka i polscy nauczyciele, przyjaźnie nastawiona przełożona, Wilhelmina Doppelm eier) zostały po powstaniu styczniowym całkowicie usunięte. Po 1863 r. wymieniono kadrę na nauczycieli sprowadzonych z Moskwy i Petersburga.
Wśród nich ciekawą postacią był pedagog Mikołaj Artiuchow, który jako zwolennik nowoczesnych metod kształcenia, zaczął reformować strukturę szkoły, ale prace przerwała jego śmierć. Do 1896 r. struktura i sposób funkcjonowania placówki pozostawały spetryfikowane.
W 1896 r. obok pałacu wzniesiono kompleks zabudowań mieszczących sale wykładowe oraz rekreacyjne, do których przeniesiono edukację, podczas gdy w pałacu pozostały głównie mieszkania przełożonej i nauczycieli, internat i biblioteka. W tym samym roku szkołę przekształcono w Białostocki Instytut Cara Mikołaja I, co podkreślono zamontowanym na elewacji frontowej napisie, zamontowanym już po 1897 r. i wizycie w Białymstoku cara Mikołaja II.
Modernizacja placówki przeprowadzona na przełomie XIX i XX w. pozwoliła instytutowi znacznie poprawić swój poziom kształcenia i uczynić z niej jedną z lepszych szkół żeńskich w Rosji.
Po 1905 r. edukację ponownie poszerzono o język polski i nauczanie religii. Ze szkołą związanych było wielu białostockich działaczy społecznych i kulturalnych.
Instytut Mikołaja I działał do 1915 r. gdy został ewakuowany wraz z kadrą i uczennicami do Petersburga, gdzie działał do rewolucji bolszewickiej i na początku 1918 r. uległ likwidacji.
Wiesław Wróbel
Biblioteka Uniwersytecka w Białymstoku
Psycholog Białystok 
Strony internetowe