Pewnego dnia książę litewski Gedymin polując w Puszczy Bielskiej zapędził się za turem czy też jeleniem na jej pólnocno-zachodni skraj, aż w pobliże granicy z Mazowszem.
Białystok. Skąd pochodzi nazwa?
Wieczór już zapadł, gdy wreszcie dopadł zwierza nad bezimiennym strumieniem. Do najbliższego zamku w Surażu był spory szmat drogi, a w tej bezludnej okolicy nie było nawet dworu łowieckiego, jakie książęta zwykli zakładać ku swej wygodzie. Nic dziwnego zresztą, ziemie te od niedawna należały do Litwy, a choć możnowładcy domagali się, by je na zawsze zatrzymać, książę nie był pewien, czy za parę lat znów nie wrócą pod władanie Mazowsza.
Co prawda w pobliżu znaleziono kilka chat mieniących nazywanych przez mieszkańców Starą Wsią, ale książę wolał spędzić noc w naprędce skleconym szałasie, niż w pełnym zaduchu domostwie. Na jednym z piaszczystych pagórków stanął książęcy namiot. Podczas gdy strzelcy zajęci byli ćwiartowaniem ubitej zwierzyny, książę odpoczywał nad strumieniem. Był dosyć wartki i w przeciwieństwie do innych rzek i strumieni w tej części puszczy – czysty.
Pewnie dlatego, że dno miał piaszczyste i nie płynął, jak inne rzeki, wśród torfów.
”Czysty, biały stok. (Stok w języku staropolskim oznaczał potok). Można by nad nim zbudować dwór myśliwski albo i wieś założyć” – rzekł książę. Woli książęcej stało się zadość. Wkrótce nad strumieniem wybudowano dwór, potem zaś i wieś, którą nazwano – Biały Stok.
Białystok. Najstarsza wzmianka
Najstarsza wzmiankę o Białymstoku znajduje się w dokumencie z 1426 r., na mocy którego wielki książę litewski Witold nadaje wieś o nazwie Bielszczany Stok, Maciejowi z Tykocina.
W połowie XV w. wieś przeszła na własność bojara żmudzkiego Jakuba Raczki Tabutowicza, który wybudował tu pierwszy dwór. W 1547 r. dobra białostockie przeszły we władanie rodu Wiesiołowskich, a w 1569 r. Białystok wraz z całym województwem podlaskim został włączony do Korony. W 1661 r, dobra białostockie wraz ze starostwem tykocińskim zostają przyznane Stefanowi Czarnieckiemu w dowód wdzięczności Rzeczypospolitej za jego zasługi wojenne. A po rychłej śmierci hetmana posiadłości dziedziczy córka i zięć Katarzyna Aleksandra i Jan Klemens Braniccy herbu Gryf.
Białystok. Uzyskanie praw miejskich
Białystok prawa miejskie uzyskał zapewne przed 1691 r. od króla Jana III, dzięki staraniom ówczesnego właściciela miasta — Stefana Mikołaja Branickiego, a zachowany do dziś dokument z 1749 r., stwierdzający nadanie praw miejskich magdeburskich przez króla Augusta III, był jedynie potwierdzeniem przywileju nadanego wcześniej.
Choć Białystok pełnił rolę ośrodka miejskiego co najmniej od poł. XVII w., prawdziwie miejski charakter zyskał jednak dopiero w czasach, gdy w 1709 r. właścicielem dóbr został Jan Klemens II Branicki, późniejszy hetman wielki koronny i kasztelan krakowski, szwagier i jednocześnie kontrkandydat Stanisława Augusta Poniatowskiego do tronu Rzeczypospolitej.
