Stan kompletnego chaosu i niepewności pogłębiały ogromne trudności zaopatrzeniowe. Brakowało wszystkiego – głównie żywności i opału. W tym ponurym obrazie trudno było poczuć atmosferę zbliżających się świąt Bożego Narodzenia. Ale jednak pojawiły się pierwsze zwiastuny odmiany sytuacji.
Zbliżające się Boże Narodzenie skłania do podejmowania świątecznych tematów. Pomny jednak zobowiązania o trzymaniu się niepodległościowej tematyki zajmę się Bożym Narodzeniem, czy raczej grudniem 1918 r. w Białymstoku. O tamtych tygodniach tak pisał Henryk Mościcki. „W grudniu wydelegował Rząd polski do Białegostoku w charakterze swego komisarza Ignacego Mrozowskiego. Komisarz Mrozowski utworzył biuro, nawiązał stały kontakt z Warszawą i w porozumieniu z Centralnym Komitetem przystąpił do stopniowego przejmowania władzy z rąk niemieckich”.
Niestety o Ignacym Mrozowskim nic nie wiemy. Wszyscy autorzy piszący o tym okresie przytaczają jedynie jego nazwisko i funkcję, którą piastował do 1 marca 1919 r. Jego następcą był Napoleon Cydzik. Tymczasem w grudniu 1918 r., jak pisał Henryk Mościcki, „obecność w mieście komisarza rządowego nie krępowała bynajmniej Niemców. Białymstokiem rządził nadal Soldatenrat, a właściwie nie rządził nim nikt”. Na tych żołnierskich rządach profesor Mościcki nie pozostawiał suchej nitki. Pisał, że w mieście „rozpoczęły się pijatyki, napady, grabieże i krwawe bójki, zwłaszcza w miejscowościach podmiejskich. Chłopi, mszcząc się za doznane krzywdy, organizowali napady na Niemców, ci zaś z kolei wysyłali karne ekspedycje. Przez miasto przepływała ogromna armia Mackensena, powracająca z Ukrainy. Zdemoralizowane żołdactwo rabowało i niszczyło po drodze, co się dało. Słowem zapanował bezład, jakiego nigdy jeszcze ziemia białostocka nie oglądała”. Jerzy Milewski pisał, że w grudniu 1918 r. „miejscowy garnizon powiększył się z jednego do około 6 tysięcy żołnierzy”. W związku z tym sytuacja w mieście z tygodnia na tydzień stawała się groźniejsza. Jerzy Milewski dodawał, że „Rady Żołnierskie oskarżano, nie bez podstaw, o rewolucyjne sympatie i wspieranie powstających wówczas rad robotniczych (w Białymstoku taka rada powstała już 11 listopada)”.
To właśnie owa Tymczasowa Rada Robotnicza, przy słabnącej roli Rady Żołnierskiej i chyba iluzorycznej pozycji Komisarza Rządowego, w grudniu 1918 r. zaczęła nadawać główny ton wydarzeniom w mieście. Jak pisał Adam Miodowski, składała się z 30 osób reprezentujących „wszystkie działające w Białymstoku partie lewicowe: SDKPiL, Budn, nowo powstałą w 1918 r. żydowską partię Ferejnigte (Zjednoczenie), Poalej Syjon oraz związki zawodowe”. Ten stan kompletnego chaosu i niepewności pogłębiały ogromne trudności zaopatrzeniowe. Brakowało wszystkiego – głównie żywności i opału. W tym ponurym obrazie trudno było poczuć atmosferę zbliżających się świąt Bożego Narodzenia. Ale jednak pojawiły się pierwsze zwiastuny odmiany sytuacji. Do Białegostoku zaczęli powracać aresztowani i uwięzieni przez Niemców liderzy niepodległościowego środowiska. Jako jeden z pierwszych przyjechał ksiądz Stanisław Hałko. Ksiądz Adam Szot pisał, że uznany za „niebezpiecznego pedagoga i Polaka” Hałko, po pobycie w obozach jenieckich „w Bytowie, następnie w Celle-Schloss koło Hanoweru i w Czersku w Prusach […] doświadczając głodu, poniżenia moralnego, wyczerpania fizycznego” został zwolniony. „Na wieść o kapitulacji Niemiec, 17 listopada 1918 r., wyruszył w drogę powrotną. Pod koniec listopada 1918 r., ks. Hałko powrócił do Białegostoku”.
O kolejnym więźniu niemieckim, Kazimierzu Goławskim pisali Zbigniew Romaniuk i Jan Trynkowski. „Kazimierz Goławski został aresztowany [wiosną 1916 r.] za przeciwstawianie się niemieckiej rabunkowej gospodarce w podległych mu instytucjach. Powodem aresztowania miało być też dopuszczenie do zniszczenia elektrowni przez ustępujących Rosjan [ w lipcu 1915 r.]. Dyrektor Goławski musiał zapłacić karę 5000 marek. Uwięziony w Chociebużu przebywał tam półtora roku”. Autorzy opierając się na wspomnieniach jego syna, Michała dodawali, że w grudniu 1918 r. do domu w Białymstoku powrócił „inny człowiek”, tak wielkie piętno odcisnęła na nim niewola.
Wrócił też do rodzinnego miasta opisywany już w poprzednich Albumach Michał Motoszko. Bartłomiej Snarski i Janusz Danieluk pisali, że „w marcu 1917 r. Motoszkę zwolniono z pracy, a następnie w charakterze jeńca wywieziono do Havelberga (Brandenburgia). Znajdował się tam obóz miejski, w którym więziono głównie legionistów i członków POW. W obozie razem z Motoszką przebywali m. in. przyszły generał wojska polskiego, piłsudczyk – Gustaw Orlicz Dreszer oraz prezes pierwszej Rady Miejskiej Białegostoku – Feliks Filipowicz. W grudniu 1918 r. […] Motoszko powrócił do Białegostoku”. Zaś o powrocie Feliksa Filipowicza Zbigniew Romaniuk pisał, że „aktywność niepodległościowa F. Filipowicza zaniepokoiła okupantów. Miesiąc później, w lipcu 1917 r. Niemcy aresztowali go i wywieźli do obozu Havelberg, w kraju związkowym Saksonia-Anhalt. W listopadzie pismo „Ojczyzna i Postęp” wzmiankowało, że „Z Białegostoku został wywieziony do obozu jeńców aptekarz Filipowicz, opiekujący się legionistami”. W tamtejszym obozie przebywał do stycznia 1918 r. Następnie został przewieziony do twierdzy w Modlinie, gdzie przetrzymywano go do września. Po zwolnieniu, Niemcy zabronili mu powrotu do Białegostoku”. Feliks Filipowicz przyjechał do Białegostoku na przełomie 1918 i 1919 r.
Do miasta zaczęli też powracać ci, którzy byli na wschodzie. Wrócił Bolesław Szymański, który w październiku 1919 r. został prezydentem Białegostoku. Tak jak więzionym przez Niemców nigdy nie wypominano później ich okupacyjnego losu, tak wywiezionym na wschód lub wcielonym do rosyjskiej armii w następnych latach, które przyniosły bardzo ostrą walkę polityczną wielokrotnie wypominano ich los i przypisywano im wprost niewiarygodne przewiny. Tak było właśnie z Bolesławem Szymańskim. W 1926 r. pisano, co nie było prawdą, że przed wojną był „zupełnie nieznanym człowiekiem bez wszelkiej wagi społecznej”. Dodawano, że przed wybuchem I wojny światowej był dyrektorem bliżej nie określonego z nazwy banku w Białymstoku i dzięki temu cieszył się opinią specjalisty bankowca. Ale to właśnie praca w banku była przyczyną dla której w 1915 r. został wywieziony w głąb Rosji, gdzie za „bolszewików głodował jak wszyscy”. Sprawiedliwie podawano jednak, że na przełomie 1918 i 1919 r. „do kraju powrócił prawie że goły, w załatanych portugałach, jak każdy porządny człowiek, który wyrwał się z okropnego piekła bolszewickiego”. Wiadomo natomiast, że w 1905 r. był Bolesław Szymański wśród założycieli Towarzystwa „Muza”, które odegrało istotną rolę w budzeniu ducha narodowego. W 1910 r. wyjechał do Smoleńska, gdzie otrzymał posadę urzędnika bankowego. Kolejnym miejscem jego pobytu były Liwiny, niewielkie miasteczko w guberni orłowskiej położone 500 kilometrów od Smoleńska. W 1915 r. wrócił wraz z rodziną do Białegostoku i został zmobilizowany do armii carskiej. Miał już 38 lat, więc do służby liniowej raczej się nie nadawał. Przydatne natomiast mogły być jego kwalifikacje zawodowe. Tak więc w stopniu chorążego służył w sztabie bliżej nieznanej nam jednostki. Być może była to intendentura. Nie znamy dokładnie jego losów w latach I wojny światowej, a i on sam nie wspominał o swojej karierze wojskowej, co może wskazywać na jego drugoplanową rolę gdzieś na zapleczu frontu.
Podobny los był udziałem Zygmunta Siemaszki, który wcielony do carskiej armii służył jako lekarz wojskowy. Z kolei Władysław Olszyński, który przez cały okres międzywojenny był jednym z najaktywniejszych białostockich samorządowców oskarżany był nawet absurdalnie o sympatie komunistyczne.
W grudniu 1918 r. powrócił też do Białegostoku Józef Karol Puchalski, który już za kilka tygodni miał odegrać jedną z kluczowych ról w mieście. Przed wybuchem wojny zasiadał w radzie miejskiej. Był też zastępcą rosyjskiego prezydenta miasta Włodzimierza Djakowa. Rosjanie wycofujący się przed Niemcami w 1915 r. ewakuowali z Białegostoku wszystkie urzędy. Zarząd miasta wywieziony został do Kaługi, gdzie Puchalski spędził lata wojny. W tych białostockich domach wigilia 1918 r. była niezwykłym spotkaniem. Dawała nadzieję, że wraz z Bożym Narodzeniem nadejdą do Białegostoku nowe, lepsze, z dawna oczekiwane czasy.
Andrzej Lechowski
były Dyrektor Muzeum Podlaskiego
Psycholog Białystok 
Strony internetowe