Pod koniec czerwca 1944 r. na północnym odcinku frontu wschodniego zaczęła się ofensywa wojsk sowieckich pod kryptonimem „Bagration”. W jej wyniku Armia Czerwona rozbiła wojska niemieckiej Armii Środek, zmuszając ją do odwrotu.
W połowie lipca 1944 r. Rosjanie dotarli do wschodnich granic przedwojennego województwa białostockiego. Już 19 lipca przystąpili oni do kolejnego natarcia celem zajęcia Białostocczyzny. Dowództwo niemieckie nie zamierzało bronić Białegostoku. Po tygodniu żołnierze Armii Czerwonej bez większych problemów wkroczyli (doszło do kilku potyczek) do Białegostoku.
Białystok był zrujnowany. Wycofujące się oddziały wojskach niemieckich od 23 lipca 1944 r. przeprowadzały systematyczne podpalanie i wysadzanie budynków mieszkalnych, fabryk, budynków samorządowych, magazynów.
W wyniku tych działań zostały zniszczone: Dworzec Główny, Pałac Branickich, Seminarium Nauczycielskie, koszary 42 pułku piechoty, ulice Piłsudskiego, Sienkiewicza, Kilińskiego, Warszawska, Kupiecka, Zamenhofa, Równoległa, Rynek Kościuszki, fabryka tytoniu, fabryka Bekiera, fabryka wyrobów drzewnych, fabryki włókiennicze przy ul. Sosnowej i Mickiewicza. Niemcy zdemontowali i wywieźli niemal wszystkie zakłady przemysłowe.
Centrum miasta było zburzone w około 80 procentach i praktycznie przestało istnieć. W kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (fara) i w starym kościele wypadły tylko szyby z okien. Także kościół św. Rocha i cerkiew św. Mikołaja szczęśliwie przetrwały apokalipsę i górowały ponad centrum Białegostoku.
Przy Rynku Kościuszki nie było też ratusza, który władze sowieckie zburzyły w 1940 r. Uwagę zwracała leżąca na ziemi pogięta kopuła wielkiej synagogi. Zniknęła dzielnica żydowska Chanajki, Schulhof (dzielnica żydowska położona pomiędzy ul. Legionową i Suraską). Zabudowania getta zostały spalone w czasie jego likwidacji w 1943 roku. Miasto niszczyły także sowieckie bombowce.
Maria Kolendo (w czasie okupacji niemieckiej organizatorka tajnego nauczania w Białymstoku) w swoim pamiętniku przechowywanym w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku zapisała: „sobota 22 lipca 1944 r. : Przeżyliśmy z piątku na sobotę, a więc dzisiejszej nocy jeden z najstraszniejszych nalotów na Białystok, wynikiem którego jest pożar dzielnicy Złotej, róg Sienkiewicza oraz ulicy Lipowej. Z kierunków detonacji i pożarów wnioskujemy, że rozwalone są wszystkie szkolne budynki, urzędy, historyczny pałac Branickich, wszystkie obiekty kolejowe, fabryki w całym mieście płoną. Jednym słowem Białystok w gruzach. Okropne czasy przeżywamy: dręczy nas jeden wróg na ziemi (Niemcy), podpala miasto, rozsadza największe i najlepsze budynki publiczne i prywatne, płoną łuny pożarne przez noc całą, a jednocześnie drugi wróg zagraża nam z powietrza (lotnictwo sowieckie). Łuny krwawe otaczają całe miasto, systematycznie podpalane”
W sierpniu 1944 r. władzę w Białymstoku przejęli przedstawiciele Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który miał poparcie Józefa Stalina. Utworzona została Miejska Rada Narodowa i Urząd Miejski w Białymstoku.
W sierpniu 1945 r. Andrzej Krzewniak pełniący obowiązki prezydenta Białegostoku ogłosił rejestrację szkód wojennych. Obejmowały one utratę życia przez członków rodziny, zdrowia, zdolności do pracy, szkody w nieruchomościach, ruchomościach, inwentarzy, utratę przedsiębiorstw, czy firm, oraz straty w wolnych zawodach. Mieszkańcy Białegostoku złożyli kilka tysięcy kwestionariuszy imiennych rejestrujących szkody wojenne. Władze sporządziły także rejestr zniszczeń wojennych w budynkach gospodarczych, przemysłowych i użyteczności publicznej położonych w granicach administracyjnych Białegostoku, a także drogach i obiektach drogowych przy poszczególnych ulicach miasta. Spisy start pokazują ogrom nieszczęścia mieszkańców Białegostoku i strat, jakie ponieśli w czasie działań wojennych. W zasadzie ocalały tylko obrzeża Białegostoku.
Kwestionariusze zgrupowane są zespole archiwalnym Zarząd Miejski w Białymstoku 1944-1950. Archiwum Państwowe w Białymstoku planuje w bieżącym roku zindeksować kwestionariusze dotyczące strat i zamieścić je w internecie, tak aby były dostępne dla wszystkich zainteresowanych. Poniżej przytaczam kilka przykładowych dokumentów:
Spisy imienne osób, które złożyły kwestionariusze dotyczące rejestracji szkód wojennych:
1. Oświadczenie księdza Adama Abramowicza – proboszcza parafii św. Rocha: w lipcu 1944 r. podminowano most kolejowy przy ul. Dąbrowskiego i tor kolejowy. W kościele św. Rocha zniszczone zostały szyby, kopuła, wieża. Szyby – 12000 zł, kopuła – 14000 zł, wieża – 19500 zł, łączna kwota strat – 45500 zł.
2. Dyrekcja Prywatnego Koedukacyjnego Gimnazjum Kupieckiego Polskiego Towarzystwa Krzewienia Wiedzy Handlowej i Ekonomicznej Białystok, ul. Fabryczna1: w lipcu 1944 r., świadome niszczenie mienia przez władze wojskowe niemieckie. Zniszczenie budynku 100%, niewypłacenie poborów, zniszczenie biblioteki 5000 tomów i wyposażenia szkoły. Pełen wykaz szczegółowy utraconych sprzętów szkolnych sporządzony został przez dyrektora Kazimierza Sawickiego.
3. Oświadczenie Józefa Guszkiewicza, dziekana prawosławnego w Białymstoku: zniszczone mienie parafii prawosławnej w lipcu 1944 r. w Białymstoku, zniszczenie domu czynszowego (4 mieszkania, 12 izb w 90%), zniszczenie zabudowań gospodarczych. Łączna wartość szkód 33570.
4. Oświadczenie Ety Buszkaniec: Odlewnia Żelaza i Fabryka Maszyn Jowiela Gotliba, ul. Łąkowa 3, demontaż wywiezienie wyposażenie przez Niemców, zburzenie budynków.
5. Oświadczenie Heleny Malinowskiej: aresztowanie przez Niemców 17 września 1943 r. i pobyt w więzieniu jako zakładniczki, męża Mikołaja Malinowskiego, syna Eugeniusza Malinowskiego, utrata ruchomości w tym radio, wysiedlenie z domu czynszowego.
6. Oświadczenie Księdza Arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego – Metropolity Wileńskiego: utrata ruchomości (w tym 80 ksiąg), utrata dzierżawy z majątków Krzyżaki i Ponary, utrata domu, pobyt w więzieniu w Mariampolu na Litwie 31 miesięcy.
Marek Kietliński, Archiwum Państwowe
Psycholog Białystok 
Strony internetowe