Przewracając kolejną kartę albumu „Widoki miasta Białegostoku”, wykonanego w 1897 r. przez Józefa Sołowiejczyka na zlecenie Rady Miasta i ofiarowanego carowi Mikołajowi II w czasie jego wizyty w Białymstoku, natrafiamy na zdjęcie przedstawiające zabudowania fabryczne, opisane u dołu jako „Fabryka Hendrichsa i Isenbecka”.
To z pewnością jedno z tych zdjęć, które u współczesnych Białostoczan wywołują ogromne zaciekawienie, ale i wprowadzają w zakłopotanie, ponieważ uwieczniony na nim widok współcześnie nie istnieje, próżno dziś szukać pozostałości fabryki, z pewnością też niewiele osób zna odnotowane na zdjęciu nazwiska właścicieli zakładu. Podstawowe pytania, które należałoby zadać patrząc na fotografię, to po pierwsze – gdzie mieścił sięów zakład i kim byli jego właściciele, po drugie zaś – dlaczego właśnie tą białostocką fabrykęzdecydował się uwiecznić Sołowiejczyk, a wykonane przez
niego zdjęcie trafiło do pamiątkowego albumu. Aby ustalić lokalizację sfotografowanego zakładu zaglądamy do opisującej miasto książki adresowej Białegostoku z 1897 r., także przygotowanej jako pamiątka wizyty cara Mikołaja II. Notabene jest to pierwszy tak szczegółowy spis miejscowych adresów, stanowiący dziś nieocenione źródło informacji o XIX-wiecznym mieście.
Wspólników Hendrichsa i Isen becka znajdujemy na stronie 94, wśród miejscowych fabryk sukienno-kortowych. Tam też odnotowano enigmatyczną lokalizację – Nowe. Nazwa ta kojarzy się dzisiaj bardziej z dzielnicą Nowe Miasto niż z XIX-wiecznym przedmieściem Nowe. W 1897 r. „Nowym” nazywano obszar położony dzisiaj wzdłuż ul. A. Mickiewicza, który rozciągał się między rzeką Białą a granicą Lasu Zwierzynieckiego, wyznaczoną wówczas przebiegiem drogi przekształconej później w ul. Podleśną.
Na tej drodze od strony Lasu Zwierzynieckiego stanął latem 1897 r. Józef Sołowiejczyk i skierował swój aparat w stronę fabryki Hendrichsa i Isenbecka, rozlokowanej na posesji przy ówczesnej ul. Brzeskiej, a dzisiejszej ul. A. Mickiewicza.
Czy w 1897 r. „Nowe” było rzeczywiście nowe? Geneza nazwy tego obszaru sięga 2 poł. XVIII w. W tym czasie ciąg komunikacyjny dzisiejszych ulic Mickiewicza i Świętojańskiej stanowił część starego traktu z Warszawy do Grodna oraz służył jako droga pocztowa łącząca Białystok z Bielskiem. Przy trakcie tym, tuż przed granicami barokowego miasteczka, Jan Klemens Branicki nakazał wykopać dwa duże stawy zasilane wodą z rzeczki mającej swoje źródła w Lesie Zwierzynieckim i wpadającej do rzeki Białej.
Stawy te zachowały się do dziś po obu stronach ul. A. Mickiewicza. Przezwiele lat służyły jako źródło wody do położonych w sąsiedztwie fabryk włókienniczych, a dziś stanowią część terenów rekreacyjnych. Obok stawów Branicki wzniósł przed 1771 r. karczmę i to właśnie od jej nazwy „Nowa” została urobiona nazwa całego przedmieścia, a później dzielnicy miasta. Od XVIII w. wokół traktu pocztowego do Bielska, przemianowanego później na ul. Prudską, a następnie Brzeską, znajdowały się w głównej mierze grunty orne mieszczan białostockich, wytyczone w czasie organizacji miasteczka jeszcze pod koniec XVII w. Wiek XIX przyniósł całkowite przekształcenie tego obszaru, gdzie pola i łąki w ciągu kilku dekad uległy urbanizacji, zostały wyprzedane, podzielone lub scalone i przekształcone albo na place przeznaczone pod zabudowę mieszkalną, albo pod zakłady fabryczne.
Nieprzypadkowo to właśnie na obszarze przedmieścia Nowe w latach 40. XIX w. pojawiły się najstarsze białostockie fabryki włókiennicze. Było to podyktowane z jednej strony bliskością źródeł bieżącej wody, niezbędnej do produkcji i napędzania silników parowych, z drugiej zaś niższymi podatkami, płaconymi od gruntów położonych poza granicą zabudowy Białegostoku.
W rezultacie to tu ulokowano najstarsze białostockie fabryki włókiennicze Sendera i Małki Błochów oraz Chaima Nowika (uruchomione w 1848 r.), do których później dołączył Karol Krauze. Z czasem wzdłuż ul. A. Mickiewicza powstały następne zakłady należące do Franciszka Richtera, Henryka Weltera, wspólników Szapiro i Niewiażskiego, Frydrycha Hermana Philippa czy Eugeniusza Beckera. W gronie tym pod koniec XIX w. była także sfotografowana przez Sołowiejczyka duża fabryka Hendrichsa i Isenbecka.
Okazuje się, że obaj wspólnicy byli w tym czasie tylko kolejnymi właścicielami starego zakładu fabrycznego, którego początki sięgają lat 40. XIX w. Czyżby więc fotograf i zlecająca wykonanie zdjęć Rada Miejska wybierając ten właśnie obiekt mieli świadomość, że związane są z nim początki białostockiego przemysłu włókienniczego?
Na to pytanie spróbuję odpowiedzieć za tydzień przed stawiając dzieje fabryki należącej w 1897 r. do Hendrichsa i Isenbecka.
Wiesław Wróbel
Biblioteka Uniwersytecka
w Białymstoku
Psycholog Białystok 
Strony internetowe